ไกลบ้าน

ไกลบ้าน เป็นพระราชนิพนธ์ลายพระราชหัตถเลขาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อครั้งเสด็จประพาสยุโรปครั้งที่ 2 เมื่อปี พ.ศ. 2450 พระราชทานแก่สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้านิภานภดล กรมขุนอู่ทองเขตขัตติยนารี ผู้ซึ่งสนองพระเดชพระคุณสมเด็จพระบรมชนกนาถในตำแหน่งเลขาธิการฝ่ายใน รวมจำนวน 43 ฉบับ เสด็จประพาสยุโรปเป็นระยะเวลา 225 วัน ทรงพระราชนิพนธ์เกี่ยวกับพระราชภารกิจแต่ละวันนับตั้งแต่เสด็จลง เรือพระที่นั่งมหาจักรี ออกจากกรุงเทพมหานคร ผ่านประเทศต่าง ๆ โดยทางเรือและรถไฟตามลำดับ ได้แก่ ประเทศสิงคโปร์ อิตาลี สวิตเซอร์แลนด์ เยอรมนี ฝรั่งเศส อังกฤษ เบลเยี่ยม เดนมาร์ก และประเทศนอร์เวย์

เป็นการเล่าทำนองการบันทึกจดหมายเหตุ หรือรายงานประจำวัน อีกทั้งมีเกร็ดความรู้เรื่องราวต่าง ๆ พร้อมทั้งเสนอแนวพระราชดำริและพระราชวินิจฉัยส่วนพระองค์ต่อเหตุการณ์ต่าง ๆ เฉพาะส่วนที่เกี่ยวข้องระหว่างเสด็จประพาส สะท้อนให้เห็นทัศนคติ สภาพบ้านเมือง สังคม ชีวิตความเป็นอยู่ของบุคคลในแต่ละประเทศ โดยเฉพาะทัศนียภาพ ภูมิประเทศ ภูมิอากาศ ธรรมชาติ ตลอดจนความเจริญทางวิทยาการของนานาอารยประเทศ

มีการกราบบังคมทูลเพื่อขอพระบรมราชานุญาตจัดพิมพ์เป็นหนังสือเผยแพร่ ทั้งนี้พระองค์มีพระราชกระแสดำริชอบและโปรดเกล้า ฯ ให้จัดพิมพ์ได้ โดยให้ตัดความที่ไม่สมควรเผยแพร่ออกบ้าง แล้วโปรดเรียกชื่อพระราชหัตถเลขานี้ว่า "ไกลบ้าน"

ในเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2450 หลังจากที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จนิวัติกลับพระนคร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ให้สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพเป็นผู้อำนวยการจัดพิมพ์เรื่อง "ไกลบ้าน" เพื่อจำหน่าย ในงานไหว้พระประจำปี วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม ที่ 17 ธันวาคม พ.ศ. 2450 ให้ทันการ แต่ด้วยระยะเวลาไม่เพียงพอ จึงทำให้ต้องพิมพ์เป็นตอน ๆ พิมพ์ต่อเนื่องจนครบ 1,850 หน้า รวมพิมพ์เป็นสมุดใหญ่ 4 เล่ม

ต่อมาในปี พ.ศ. 2466 สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้านิภานภดล กรมขุนอู่ทองเขตขัตติยนารี ผู้ได้รับพระราชทานกรรมสิทธิ์เรื่อง "ไกลบ้าน" มีพระประสงค์จัดพิมพ์พระนิพนธ์ ในงานฉลองพระชันษาครบ 60 ปี เพื่อแจกเป็นมิตรพลีพระอัครชายาเธอ พระองค์เจ้าสายสวลีภิรมย์ กรมขุนสุทธาสินีนาฏ เพื่อถวายสนองพระคุณในพระชนนี จึงมีรับสั่งให้หอสมุดวชิรญาณสำหรับพระนครพิมพ์ถวาย จากนั้นทรงมอบให้สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพดำเนินการพิมพ์อีกครั้ง เหตุด้วยที่ทรงเคยทราบกระแสพระราชดำริในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวอย่างดี

โดยจัดพิมพ์ครั้งที่ 2 นี้ แบ่งเป็น 2 เล่ม ขนาดกระดาษสิบหน้ายกพิเศษ แก้ไขเพิ่มเติมให้สมบูรณ์ขึ้นกว่าครั้งแรก เช่น มีสารบาญทั้งเรื่อง เพิ่มเติมรูป มีคำอธิบายหมายเลขประกอบนามบุคคล และเรื่องราวพระราชนิพนธ์บางแห่งชัดเจน มีรูปประกอบอันเกี่ยวเนื่องด้วยการเสด็จประพาสยุโรปครั้งที่ 2 ซึ่งฉายด้วยพระองค์เป็นส่วนใหญ่จำนวน 85 รูป มีลายใบปกที่สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ทรงเขียนประทานประกอบเล่ม และได้ผนวกพิมพ์เรื่อง จดหมายเหตุประกอบเรื่องไกลบ้าน พระนิพนธ์ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพไว้อีก 1 เล่ม รวมเป็นชุดละ 3 เล่ม

ในการพิมพ์ครั้งต่อ ๆ มา การพิมพ์ครั้งที่ 3 เมื่อปี พ.ศ. 2479 ไม่ทราบจำนวนพิมพ์ เนื่องในงานพระราชทานเพลิงศพ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้านิภานภดล กรมขุนอู่ทองเขตขัตติยนารี การพิมพ์ครั้งที่ 4 พิมพ์รวม 2 เล่ม จำนวน 1,500 ชุด ในงานพระราชทานเพลิงศพ นางทองพับ พานิชพัฒน์

ในปี พ.ศ. 2537 พิมพ์ครั้งที่ 5 พิมพ์รวม 2 เล่ม จำนวน 3,000 เล่ม โดยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ให้สำนักราชเลขาธิการจัดพิมพ์พระราชทานในงานพระราชทานเพลิงศพ พลเรือเอกสันติภาพ หมู่มิ่ง นอกจากนั้นในปี พ.ศ. 2540 โครงการยุโรปศึกษาจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยได้แปลพระราชนิพนธ์ไกลบ้าน ตอนเสด็จประพาศ เยอรมนี อังกฤษ ฝรั่งเศส ซึ่งเป็นพระราชหัตถเลขาฉบับที่ 19-34 เป็น 3 ภาษาคือ ภาษาเยอรมัน ภาษาอังกฤษ และภาษาฝรั่งเศส โดยจัดพิมพ์ในเล่มเดียวกันพร้อมทั้งสำนวนภาษาไทย

การพิมพ์ครั้งที่ 6 ในปี พ.ศ. 2545 บริษัทอักษรเจริญทัศน์ อจท. จำกัด ขออนุญาตกรมศิลปากรจัดพิมพ์เผยแพร่และจำหน่ายเป็นชุด ๆ ละ 3 เล่ม จำนวน 3,000ชุด โดยคงรูปแบบและอักขรวิธีตามต้นฉบับการพิมพ์ครั้งที่ 4 ไว้

ในปี พ.ศ. 2551 ไทย พีบีเอส ออกเผยแพร่สารคดี “๑๐๐ ปี ไกลบ้าน ตามเสด็จพระพุทธเจ้าหลวง” เนื่องในศุภวาระครบรอบ 100 ปีของพระราชนิพนธ์นี้ โดยถ่ายทำสารคดีตามวัน เวลา และสถานที่ทุกแห่ง ตามที่ระบุไว้ในพระราชหัตถเลขาทั้ง 43 ฉบับ ที่ทรงเคยเสด็จพระราชดำเนิน โดยออกฉายเป็นจำนวน 52 ตอน เริ่มออกอากาศเมื่อเดือนกรกฎาคม พ.ศ. 2551