ปาเอยา (สเปน: paella) หรือ ปาเอ็ลยาดาร์ร็อส (คาตาลัน: paella d'arr?s) เป็นชื่อเรียกอาหารประจำชาติอย่างหนึ่งของประเทศสเปน มีส่วนประกอบหลักที่สำคัญคือข้าวซึ่งนำไปหุง (มิใช่ผัด) กับเนื้อสัตว์และเครื่องเทศด้วยน้ำสต็อกในกระทะแบนใหญ่ ต้นกำเนิดของปาเอยานั้นมาจากแคว้นบาเลนเซียซึ่งเป็นแหล่งผลิตข้าวลำดับแรก ๆ ของประเทศสเปน อาหารจานนี้เป็นสิ่งที่สะท้อนถึงความเรียบง่ายทางขนบธรรมเนียมและประวัติศาสตร์ของแคว้นบาเลนเซียได้เป็นอย่างดี
ความมีชื่อเสียงและแพร่หลายของปาเอยานั้นมาจากการที่สามารถดัดแปลงใช้วัตถุดิบที่หาได้ตามแต่ละท้องถิ่นสร้างปาเอยาที่มีลักษณะเฉพาะของแต่ละแคว้นขึ้นมาได้โดยง่าย ยกตัวอย่างเช่น แคว้นกาลิเซียซึ่งมีที่ตั้งอยู่ติดกับทะเล สามารถใช้อาหารทะเล เช่น กุ้ง หอย ปลา หรือปลาหมึก เป็นส่วนประกอบหลักทำปาเอยาทะเล ในขณะที่บางแคว้นที่อยู่ตอนในของประเทศ เช่น แคว้นคาสตีลและเลออน สามารถใช้เนื้อหมูหรือเนื้อไก่ซึ่งสามารถหาได้ง่ายกว่ามาใช้เป็นส่วนประกอบหลัก
ในแคว้นบาเลนเซีย พื้นที่ที่เชื่อกันว่าเป็นแหล่งกำเนิดของอาหารจานนี้คือบริเวณทะเลสาบอัลบูเฟรา (Albufera) ทะเลสาบที่มีขนาดใหญ่ที่สุดของประเทศสเปน มีที่ตั้งอยู่ทางตะวันออกเฉียงใต้ของเมืองบาเลนเซีย นอกจากนี้ลักษณะทางภูมิศาสตร์ก็เอื้ออำนวยใช้วัตถุดิบอื่น ๆ ทำปาเอยาเช่นดียวกัน สำหรับปาเอยาสูตรต้นตำรับนั้น ในหนังสือของดีโอนีซีโอ เปเรซ (Dionisio P?rez) นักเขียนและนักหนังสือพิมพ์ผู้ที่มีความเชี่ยวชาญด้านอาหารสเปน กล่าวว่า วัตถุดิบที่รวมอยู่ด้วยได้แก่ ปลาไหล หอยทาก และถั่วเขียว อุปกรณ์ที่ใช้คือ หม้อก้นโค้งที่มีฝาปิดได้และใช้ความร้อนจากไฟที่เกิดจากการก่อฟืน
ในสมัยแรก ๆ นั้นปาเอยาเป็นเพียงอาหารที่ใช้เรียกผู้คนเข้ามาร่วมเฉลิมฉลองในเทศกาลต่าง ๆ อย่างไรก็ตาม ทุกวันนี้ได้มีการจัดงานเทศกาลการเฉลิมฉลองสำหรับปาเอยาโดยเฉพาะ หนึ่งในงานที่มีชื่อเสียงมากจัดขึ้นเมื่อปี ค.ศ. 1961 ซึ่งมีการแข่งขันทำปาเอยานานาชาติในเมืองซวยกา (Sueca) แคว้นบาเลนเซีย จากงานนี้ได้ก่อให้เกิดธรรมเนียมปฏิบัติที่พบเห็นได้ทั่วไปตามเทศกาลต่าง ๆ ในแต่ละเมืองของแคว้นบาเลนเซียในปัจจุบัน โดยจะมีการใช้กระทะขนาดใหญ่และก่อไฟจากฟืนเพื่อทำ "ปาเอยายักษ์" แจกให้กับผู้ที่มาร่วมงานโดยไม่เสียค่าใช้จ่ายใด ๆ การทำปาเอยาในลักษณะนี้มีชื่อเรียกเหมือนกันในทุกเมืองว่า "Paelles al Carrer"
