การแต่งงานต่างฐานันดร (ภาษาอังกฤษ: Morganatic marriage) เป็นการแต่งงานลักษณะหนึ่งที่ใช้เป็นสัญญาการแต่งงานได้ในบางประเทศ มักจะเป็นการแต่งงานระหว่างบุคคลสองคนที่มีฐานะทางสังคมไม่เท่าเทียมกัน ซึ่งจำกัดมิให้ตำแหน่งของสามีหรือสิ่งต่างๆ ที่เป็นของสามีผ่านไปสู่ภรรยาหรือบุตรธิดาที่เกิดจากการสมรสลักษณะนี้ บางครั้งก็เรียกว่า “การแต่งงานมือซ้าย” (left-handed marriage) เพราะเจ้าบ่าวจะกุมมือขวาเจ้าสาวไว้ด้วยมือซ้ายแทนที่จะกุมด้วยมือขวา
การแต่งงานลักษณะนี้มักจะเป็นการแต่งงานของชายที่มียศศักดิ์โดยเฉพาะในรัฐต่างๆ ของเยอรมนีกับสตรีที่มิได้เป็นเจ้านายหรือมีแคว้นหรือดินแดนปกครองที่เป็นของตนเอง หรือสตรีที่ถือกันว่ามีฐานะต่ำต้อยกว่าในสังคม ทั้งภรรยาและบุตรธิดาที่เกิดจากการแต่งงานไม่มีสิทธิในตำแหน่ง สิทธิ หรืออสังหาริมทรัพย์ของสามี แต่บุตรธิดาถือว่าเป็นบุตรธิดาในสมรส และการแต่งงานเช่นนี้อยู่ภายใต้กฎห้ามการแต่งงานซ้ำซ้อน (Polygamy)
การแต่งงานลักษณะนี้ก็เช่นเดียวกันกับสตรีที่มียศศักดิ์สูงกว่าชาย แต่จะเกิดน้อยครั้งและโดยเฉพาะเมื่อสตรีส่วนใหญ่มักจะไม่มีตำแหน่งให้สืบทอดและมักจะมิได้เลือกสามีด้วยตนเอง ยกเว้นแต่ในกรณีของมารี หลุยส์ ดัชเชสแห่งพาร์มา (เมื่อแรกเกิดเป็นอาร์ชดัชเชสแห่งราชวงศ์แฮบสเบิร์ก) และเมื่อแต่งงานครั้งแรกกับจักรพรรดินโปเลียนที่ 1ก็ได้เป็นจักรพรรดินีแห่งฝรั่งเศส หลังจากนโปเลียนเสด็จสวรรคต ก็แต่งงานครั้งที่สองแบบมอร์แกนเนติคกับเคานท์ อีกกรณีหนึ่งคือมาเรีย คริสตีนาแห่งบูร์บง-ทูซิชิลีส์ พระราชินีแห่งสเปน (Maria Christina of Bourbon-Two Sicilies) ผู้เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ของพระราชธิดาพระราชินีนาถอิสซาเบลลาที่ 2 แห่งสเปนหลังจากที่พระเจ้าเฟอร์ดินานด์ที่ 7 แห่งสเปนเสด็จสวรรคต ก็ทรงแต่งงานกับทหารรักษาพระองค์คนหนึ่งแบบมอร์แกนเนติคอย่างลับๆ
คำว่า “มอร์แกนเนติค” มิได้นำมาใช้จนกระทั่งปี ค.ศ. 1727 (พจนานุกรมภาษาอังกฤษ ฉบับออกซฟอร์ด) มาจากภาษาละตินสมัยกลางว่า “morganaticus” ซึ่งมาจากวลีละตินว่า “matrimonium ad morganaticam” ซึ่งหมายถึงของขวัญจากเจ้าบ่าวที่มอบให้เจ้าสาวเช้าวันรุ่งขึ้นจากวันแต่งงาน หรือ “morning gift” หรือ “dower” ในภาษาอังกฤษ และในภาษาเยอรมันใช้คำว่า “morgangeba” (เปรียบได้กับคำว่า “morgengifu” ของภาษาอังกฤษเก่าและ “morgengifu” ของภาษาเยอรมันเก่า) ความหมายตรงตัวตามที่อธิบายไว้เมื่อคริสต์ศตวรรษที่ 16 โดย ชาร์ลส์ ดู เฟรสเนกล่าวว่าคือการแต่งงานลักษณะนี้ภรรยาและบุตรที่เกิดมาคือของขวัญ
Meyers Konversations-Lexikon ปี ค.ศ. 1888 ให้ความหมายภาษาเยอรมันของ “Morganitische Ehe” ว่าเป็นคำที่รวมกันระหว่างภาษากอธิคโบราณ “morgjan” ที่แปลว่าจำกัด ซึ่งก็คือการจำกัดของขวัญจากเจ้าบ่าวในการแต่งงานลักษณะนี้และของขวัญยามเช้า “morgen” ในภาษาเยอรมันแปลว่าเช้าขณะที่ภาษาละตินใช้คำว่า “matutinus”
“ของขวัญยามเช้า” เป็นประเพณีการจัดแบ่งอสังหาริมทรัพย์สำหรับการแต่งานที่เริ่มทำกันครั้งแรกตอนต้นยุคกลางในเยอรมนี และเป็นประเพณีที่สืบเนื่องมาจากประเพณีของชนเผ่าในเยอรมันโบราณ ทางสถาบันศาสนาก็ได้นำประเพณีนี้มาใช้เพื่อทำให้สถานะภาพของสตรีมีความมั่นคงขึ้นบ้าง เจ้าสาวจะได้รับอสังหาริมทรัพย์จากเผ่าของสามีเพื่อเป็นการประกันในโอกาสที่จะเป็นหม้ายและเป็นสมบัติที่ภรรยาเก็บไว้ต่างหากเป็นส่วนตัว แต่เมื่อสัญญาการแต่งงานที่ระบุว่าเจ้าสาวและบุตรธิดาที่จะเกิดมาจะไม่ได้รับสิ่งใดจากเจ้าบ่าวหรือจากครอบครัวของเจ้าบ่าว นอกไปจาก “ของขวัญ” การแต่งงานชนิดนี้จึงเรียกว่าการแต่งงานที่มีแต่ “ของขวัญ” โดยปราศจากสมบัติอื่นใดที่ตามมา ซึ่งก็คือ “matrimonium ad morganaticum”
